Yörük Kavramı Nedir? Bölüm-1
Yörük yerleşimi açısından Muğla bölgesi önemli bir yer tutar. Muğla bölgesinde yaşayan Yörükler; daha çok besledikleri hayvanlara bağlı olarak Karakeçili, Kızılkeçili, Sarıkeçili, Karatekeli, Karakoyunlu, Akkoyunlu, Çepni vb. adlar alırlar. Türkmen/Oğuz boylarının pek çoğunun adının köylerde yaşaması bölgenin karakteristik özelliğidir.
Yörük; yürü(mek), yörü(mek), kelimesinden türetilmiştir. Bu haliyle, Yörük, “yürüyen”, “göçen”, “göçebe” veya “yarı göçebe” olarak yaşayan insan demektir. Terimin ilk anlamı göçebe yaşayış tarzı ile ilgili olsa da zamanla “göçebe” yaşayıştan ayrılmış, toprağa bağlanmış, köylüleşmiş, hatta kentlileşmiş insanların bir bölümü, atalarının yaşayış biçiminin adı olan “Yörük” sözünü kendilerine sıfat olarak kullanmaya devam etmişlerdir.
Osmanlı devleti döneminde ortaya çıkan bu ad, göçebe yaşayışın sosyal hayattan çekilmesine paralel olarak yavaş yavaş unutulmaya başlamıştır. Yaşayış ve ekonomik üretim tarzının adı olan Yörüklük, günümüzde bir kültürel yapı özelliği taşımaktadır. Yörük, bir etnik yapının adı değildir. Yörüklüğü, farklı bir etnik grup şeklinde göstermek, Türkmen ve Türk adından ayrı düşünmek mümkün değildir.
Yörükler, etnik olarak Türklerin Türkmen/Oğuz kolundandırlar. Pek çok kaynakta “Türklerin Anadolu’ya göçüyle yerleşik hayata geçen Oğuz Türkleri Türkmen adıyla kalmış, göçebe kalanlar ise Yörük adıyla anılmışlardır” denilmekte ise de bu tam da doğru bir tespit değildir. Yazılı kaynaklarda, Türkmen adına ilk defa, XI. Yüzyıl eseri olan Kaşgarlının Divanu Lügai’t-Türk adlı eserinde rastlamaktayız.
Yörük adının, bir taifeyi adlandırmasının varlığı ise XVI. Yüzyılda geçer. Kanaatimce, XVI. Yüzyıldan sonra Türkmen adından ziyade Yörük adının kullanılmasının sebepleri vardır. Türkmenler; Osmanlı döneminde devlete sık sık başkaldırmış, onunla savaşmış, merkezi devletten uzaklaştırılmış olmak duygusuyla isyan etmiştir.
Konulara sadece günümüz penceresinden bakarak bir sonuca gitmek doğru değildir ve bu tarz yaklaşım yanılgıları doğurmaktadır. Tarih, sadece kitaptan okunmaz; tarih coğrafyadan, topraktan, kalıntı eserlerden, insandan okunur. Bunun için, aslında Türkmen olan Yörüklerin, Türkmen değil de Yörük adıyla bilinmelerinin sebeplerini tam olarak anlayabilmek için tarihi dönemlere göz atmakta fayda vardır.
Osmanlı Merkez teşkilâtının Yükselme dönemlerinde giderek Türkmenlerden uzaklaşması Türkmenler arasında hoş karşılanmamıştır. Öte yandan Anadolu, hakimiyet kurmak amaçlı olarak Türkmen/Yörük Beylerinin mücadele alanı olmuştur. İçlerinde Menteşe, Karamanoğulları vb beyliklerinin de yer aldığı pek çok beyliğe bağlı insanlar, Osmanlının kendi beylik ve hakimiyetlerini ortadan kaldırmaya yönelik yenilgileri içlerine sindirememişlerdir.
Osmanlı Devletinin giderek güçlenmesiyle hakimiyetlerini kaybetmeye başlayan Türkmen/Yörüklerin önemli bir bölümü, ister istemez, önce Akkoyunlu ve Karakoyunlulara; daha sonra da İran’da kurulmuş bulunan Safevi Türkmen devletine muhabbet beslemiş, oraya yönelmiş, destek görmüşlerdir. Safevi Devleti de bu durumu kendi çıkarına iyi kullanmıştır.
Safevi Devleti, sanıldığı ve yazıldığı gibi bir Fars devleti değildir. İran’da kurulmuş Alevi Türkmen devletidir. Bu devletin kuruluşunda Dulkadiroğulları, Avşarlar, Azizli Türkmen/Yörüklerin muhabbeti ve desteği vardır. Şam, Halep ve Anadolu Türkmen/Yörükleri akın akın Safevi Devleti’nin padişahı Şah İsmail’e katılmıştır. Şah İsmail, yine bir Türkmen olan Akkoyunlu Devletinin hükümdarı Uzun Hasan’ın yeğenidir. Akkoyunlu Devletinin başkenti Diyarbakır, Akkoyunlu Türkmenleriyle akraba olan Artuklu Türkmenlerini başkenti ise Mardin’dir.
Osmanlı Devleti; bu muhabbeti ve kaymayı engellemek, Safevi Devletinin varlığına son vermek amacıyla Safevi Devleti’ne savaş açmıştır. 1514’te, Van’ın Çaldıran ilçesi sınırlarında yer alan Çaldıran Ovası’nda yapılan ve “Çaldıran Savaşı” olarak bilinen savaşta; Osmanlı devleti kesin zafer kazanmıştır. Bu tarih, Yörük ve Türkmen ayrışmasının yavaş yavaş sosyal hayatta uygulanmasının önemli adımlarından biri olmuştur.
Osmanlı Devleti; Yörük/Türkmenleri kontrol altına almak, vergilendirmek ve inançsal yönden farklılık yaratmak için Yörük kavramını Türkmen kavramından ayrı olarak özellikle geliştirmeye başlamıştır. Bunun için Anadolu’nun pek çok yerinde Türkmen adı; hem Türk adına bağlı etnik kimliği, hem de Alevîliğe bağlı inanç kimliğinin adı olmuştur.
Anadolu’nun önemli bir coğrafyasına; Doğu Akdeniz’den Batı Akdeniz’e; Güney Ege’den Kuzey Egeye ve diğer iç kesimlerde, siyaseten geliştirilen bu ayrım; zamanla inançsal ve sosyolojik, hatta neredeyse etnik bir ayrım haline dönüşmüş/dönüştürülmüştür. Şah İsmail’in bu yenilgisinden sonra, Türkmenlerin büyük bir bölümü Türkmen adını kullanmaktan kaçınmış, Yörük adını kullanmaya yönelmiştir. Kökende; her Türkmen bir Yörük’tür, her Yörük de bir Türkmen’dir, Türk’tür.
Yörükler, Türkmen/Oğuz boylarıdır. Yörük, göçebe hayat tarzını benimsemiş insandır. Yörük sözü, Anadolu’da yaylak-kışlak hayatı yaşayan Türkmen aşiretleri (obaları) için de kullanılır. 1990’lara kadar azalarak devam eden bu yaşama biçimi, günümüzde çok az da olsa hâlâ devam ettirilmektedir.
Tarihi dönemlerde Yörük; baharı yazlakta, yazları yaylakta, güzleri güzlekte, kışları kışlakta geçiren insandır. Yörüğün hayatı hayvanına bağlıdır. Sahip olduğu temel güç kaynağı hayvanlarıdır. Yörük ekonomisinin temel dayanağı hayvan besleyiciliğine dayanır. Yörük; esas olarak küçük baş hayvan besleyiciliği ile at ve deve besleyiciliği yapar. Keçi ve koyun bunun en belirgin kaynaklarıdır. Deve ve at ise daha çok binme ve yük çekme aracıdırlar. At binittir, deve göçüt veya yüklet. Dede Korkut Kitabı’nda veya Divanu Lügai’t-Türk’te bunun en güzel tarifleri vardır.
Muğla Yörüklerinde keçi başta olmak üzere, koyun, deve ve at önemli bir yer tutar. Günümüzde yapılmakta olan Deve güreşi, Rahvan at yarışı ve boğa güreşleri bu yaşayış ve kültürün bakiyeleri ve yansımalarıdır. Tespitlerimize göre; Muğla Yörük/Türkmenleri arasında, Menteşe Beyliğinin kurulması sürecinde gelen Türkmenlerden başka da gelenler olmuştur.
Bu sayı sanılandan da çoktur. Konya, Karaman, Kütahya, Adana, Antalya, Denizli, Aydın, Malatya, Adıyaman, Erzincan vb. bölgelerden gelip Muğla bölgesine yerleşen çok sayıda Türkmen/Yörük vardır. Bunların bir bölümü önce Konyaya, daha sonra Denizli Tavas’a oradan da Muğla bölgesine yerleşmiştir.